تخریب گورستان عصر آهن در تالش

فرهیختگان گیلان: شهرستان تالش در صد کیلومتری مرکز استان به سمت غرب، دارای بافت بی‌نظیر جغرافیایی و دربرگیرنده دریا، دشت و جنگلی است که علی‌رغم بکر بودن و برهم نخوردن نظم طبیعت آن‌ تا سال‌ها زیبایی چشم‌نوازی را به چشم دوستداران طبیعت و گردشگران می‌داد اما با افزایش حجم مسافران و به‌تبع آن، ضرر رساندن عده‌ای از آنها به طبیعت منطقه و نیز کشیده شدن موج روزافزون ویلا سازی در طبیعت، باعث شده است تا این روزها، طبیعت حوزه جغرافیایی تالش چه در سواحل و چه در جنگل‌ها و ییلاقات، حال و روز خوشی نداشته باشد. امروز دامنه‌های ییلاقی یکدست سبز و هموار، جای خود را به منظره‌ای داده است که بیشتر شبیه یک محله شهری است، با خانه‌هایی چندطبقه که معماری کاملا شهری دارند و به هیچ‌وجه تناسبی با اقلیم و زیست‌بوم منطقه ندارند و عمدتا به افراد غیربومی تعلق دارد. یکی از این مناطق که علاوه بر مزیت‌های جغرافیایی، خصوصیات تاریخی و فرهنگی نیز دارد، ییلاق آق‌اولر (خانه‌های سفید) در ۴۰ کیلومتری غرب شهر تالش و در ارتفاع ۱۱۰۰ متری از سطح دریا است که یکی از روستاهای گردشگر پذیر ایران نیز به حساب می‌آید.

علاوه بر کاخ تابستانی سردار امجد (متعلق به دوره مظفرالدین شاه قاجار) در این منطقه و خانه‌ها و بناهای تاریخی دیگر، گورستان‌ باستانی آق اولر، بزرگ‌ترین گورستان عصر آهن ایران به وسعت ۴۰۰ هکتار است که ۱۰۲ سال پیش با آمدن ژاک دمورگان، باستان‌شناس فرانسوی به منطقه مریان و آق‌اولر و انجام برخی حفاری‌های تخصصی شناسایی شد.اسفندیار آقاجانی از فعالین فرهنگی منطقه در این رابطه به «فرهیختگان گیلان» می‌گوید: با این‌که در سال‌های بعد، اکتشافات و تحقیقات باستان‌شناختی کمتری در تالش شده ولی همین اندازه مطالعات و دیگر آثار مکشوفه در منطقه گواهی می‌دهد که سرزمین تالش ریشه در دل تاریخ کهن دارد. وجود گورهای باستانی در اقصی نقاط منطقه و همچنین آثار به‌دست‌آمده در آن، نشان می‌دهد که انسان‌های غارنشین در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند. متاسفانه قسمتی از محوطه این گورستان تاریخی، توسط اشخاص عادی تصرف و به شهرک ویلایی تبدیل شده است.او همچنین می‌گوید: برای مردم تالش مشخص نیست که آثار پیدا شده در این منطقه در کدام موزه‌ها نگهداری می‌شود و باوجودی که چندین سال است تقاضا کرده‌اند تا موزه‌ای در منطقه تالش احداث شود، ولی متاسفانه هیچ سرانجامی پیدا نکرده است.

یافته‌های فرهنگی باستان‌شناسانی که در این محدوده فعالیت کرده‌اند اقلامی ازجمله لوازم جنگی، ظروف سفالی و جام تالشی بوده اما طی ده  سال گذشته ساخت‌وسازهای بی‌رویه‌ای که در این محوطه آغاز شده، هرکدام بخشی از این گورستان وسیع را پنهان کرده‌اند به‌نحوی‌که آن‌چه از این محوطه باستانی باقی‌مانده، تنها یک بخش باستانی حصار کشیده است که اگر اهالی محل، گردشگران را از وجود آن آگاه نکنند، هیچ تابلویی نشان‌دهنده وجود یک سایت تاریخی در این محوطه نیست.آقای کامران‌فر که در تهران شغل آزاد دارد و از حدود ۴ سال قبل در این منطقه به همراه شریک تجاری‌اش و با معرفی یکی از اقوام همسرش، ویلایی دو طبقه ساخته است، در گفت‌وگو با «فرهیختگان گیلان» معتقد است که «ساخت‌وسازها در منطقه موجب رونق اقتصاد و شرایط زندگی مردم محلی می‌شود و نباید سخت‌گیرانه به این ماجرا نگاه کرد». وقتی از او مشکلات احتمالی در راه ساخت ویلایش می‌پرسیم، می‌گوید: بیشترین مشکل به آوردن مصالح و ساخت بنا مربوط می‌شد. برای گرفتن مجوزها و … مشکل خاصی نداشتم. او همچنین از احتمال وجود گورستان تاریخی زیربنای خانه‌اش ابراز بی‌اطلاعی می‌کرد.

گفته می‌شود حتی وقتی باستان شناسان این منطقه از مسوولان سابق سازمان میراث فرهنگی دعوت کردند تا رویه غیرمجاز ساخت‌وسازها را در این عرصه باستانی مشاهده کنند، به آب‌وهوای خوش این منطقه ییلاقی علاقه‌مند شده و به‌جای رسیدگی به گورستان عصر آهن، برای ساخت ویلا دست به کار شدند! برخی از ویلاهای این منطقه در فاصله ده متری از محوطه تاریخی فنس کشی شده و گورهای متعلق به نیمه دوم هزاره دوم قبل از میلاد ساخته‌شده‌اند. گورهای دسته‌جمعی نیز در این محدوده از ساخت‌وساز در امان نبوده‌اند و ویلاهای قرمز و سفید روی آن قد کشیده‌اند.

از طرفی دیگر مشکل اساسی این منطقه، دستبرد‌های مکرر قاچاقچیان به نقاط باستانی است که فاقد هرگونهحفاظ هستند. مخصوصا مناطق ییلاقی تالش که در اواخر پاییز و فصل زمستان خالی از سکنه می‌شوند، جولانگاه قاچاقچیانی است که گاهی غیربومی و گاهی هم بومی هستند. بی‌اطلاعی و فقدان دانش فرهنگی و تاریخی این افراد بعضا موجب صدماتی نیز می‌شود. برای نمونه گورستانی در ییلاق خطبه سرا در تالش که فاقد قدمت تاریخی بود، صرفا به گمان باستانی بودن، مورد حفاری و تخریب قاچاقچیان قرار گرفت. اتفاقی که هرگز عاملین آن شناسایی نشدند. هرچند فعالین فرهنگی منطقه معتقدند، در صورت دستگیری نیز، قوانین کارآمد و قدرتمندی وجود ندارد و بعضی از قاچاقچیان بعد از گذر دوره کوتاهی محکومیت، بازهم به منطقه باز می‌گردند.

بهروز همرنگ، مدیر پایگاه پژوهش سازمان میراث فرهنگی در تالش به «فرهیختگان گیلان» می‌گوید: از سال ۱۳۷۸ مطالعات باستان‌شناسی و نیز کاوش‌‌ها زیر نظر سازمان میراث فرهنگی در روستاهای مریان، آق‌اولر،کرمان،تنداوین و طول آغاز شد.  به دنبال انجام کارهای پژوهشی،گورستان آق‌اولر در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسید.

این کارشناس میراث فرهنگی که از سه سال پیش مدیریت این پایگاه را برعهده گرفته است، ضمن تایید ساخت‌و‌سازهای غیراصولی انجام شده که بعضا روی محدوده گورستان نیز قرار دارد، ریشه آن را در فقدان یک نظام‌نامه ساخت و ساز در منطقه می‌داند. نظام‌نامه ای که با همکاری دانشگاه تهران در حال تهیه و تدوین است. همچنین از سال ۹۰ تا امروز و با تعیین محدوده عرصه باستانی و تاریخی،هرگونه صدور مجوز ساخت جدید در منطقه ممنوع شده است مگر برای ساکنین ثابت بومی آن هم به صورت درجاسازی و با الگوی معماری محلی. آقای همرنگ ساخت‌و سازهای غیرمجاز در سال‌های گذشته را ناشی از کوتاهی و تخلفات مسوولین وقت میراث فرهنگی و منطقه می‌داند که به دنبال پیگیری‌های سازمان در حال حاضر ۲۵ پرونده قضایی در این مورد تشکیل شده است که بیش از ۱۲ مورد تا امروز تخریب شده یا انتظار نهایی شدن حکم دادگاه است.